ŚREDNIOWIECZE I POWSTANIE PARAFII
"W Wielką Sobotę 14 Kwietnia Roku Pańskiego 966 nad Polską pogrążoną dotąd w mrokach pogaństwa rozbłysło światło objawiające prawdziwą wiarę w Boga Trójjedynego. Oto władca Polan, książę Mieszko Wielki, z rodu Piasta Chościskowica oracza gnieźnieńskiego, wraz ze swoim dworem i drużyną przyjął z rąk Jordana, kapelana księżniczki czeskiej Dąbrówki, chrzest święty. Jak powiada kronikarz niemiecki biskup Thietmar z Mersebuga "natychmiast w ślad za głową i swoim umiłowanym władcą poszły ułomne członki wśród ludu i w szatę godową przyodziane, w poczet dzieci Chrystusowych zostały zaliczone". W roku 968 wspomniany kapłan Jordan po otrzymaniu w Rzymie święceń biskupich został ustanowiony pierwszym biskupem całej Polski, swoją stolicę urządził w Poznaniu, gdzie wybudowano pierwszą polską katedrę będącą wtedy kościołem parafialnym dla całego kraju i z tego miejsca rozpoczął wielkie dzieło nawracania oddanego jego pasterskiej pieczy narodu. "Przejście ludności słowiańskiej na wiarę katolicką było jednak procesem bardzo trudnym i długotrwałym. Najpierw przeprowadzono więc akcję misyjną w głównych ośrodkach kraju a w dalszej kolejności przystąpiono do wdrażania zasad nowej wiary na całym terytorium.
W okolice Ponieca pierwsi misjonarze dotarli przypuszczalnie w II połowie XI wieku. Według badań historycznych byli to najprawdopodobniej Benedyktyni, którzy około roku 1075 założyli opactwo w Lubiniu i stamtąd prowadzili działalność ewangelizacyjną.
To właśnie ich staraniom należy przypisać powstanie pierwszego - drewnianego kościoła, który za zgodą właściciela Ponieca został wzniesiony przypuszczalnie już na przełomie XI i XII wieku. Nie zachowały się jednak o nim żadne bliższe informacje.
Natomiast pierwszym udokumentowanym w tekstach źródłowych kościołem, jest murowana świątynia wzniesiona (w miejscu dzisiejszego kościoła parafialnego) przed 1309 rokiem.
Poniec należał wtedy do księstwa głogowskiego, pełniąc funkcję stolicy okręgu administracyjnego - dystryktu (powiatu) obejmującego około 70 miejscowości.
W tym czasie dziedzic Ponieca komes Dzierżko, czyniąc starania do lokacji miasta, nadał kościołowi folwark Police wraz z ogrodami naokoło miasta "aż do połowy rzeki Samicy ponadto dwa łany ziemi na pagórkach przy Szczegnach". Budowla była wówczas o wiele mniejsza niż współcześnie. Obejmowała wschodnią część obecnej świątyni - od zakrystii do chrzcielnicy.
Wraz z budową kościołów i przejęciem przez ludność wiary katolickiej duchowieństwo przystępowało do tworzenia pierwszych struktur organizacji parafialnych.
Średniowieczna parafia poniecka należała do jednej z największych na ziemi gostyńskiej, i jeśli za najwcześniej powstałe przyjmie się te, które miały największy obszar oddziaływania to Poniec niewątpliwie należał do jednej z najstarszych w regionie (przypuszczalnie struktura parafialna ukształtowała się już na początku XIII wieku).
Z dokumentu pochodzącego z 1410 roku a spisanego przez biskupa poznańskiego Jastrzębca i proboszcza ponieckiego Jana wynika, że parafia obejmowała 18 miejscowości: Poniec, Dzięczyna, Sarbinowo, Sowiny, Gościejewice, Golina Stara (Wielka), Zawada, Waszkowo, Janiszewo, Lubonia, Śmiłowo, Czarkowo, Drzewce, Rokosowo, oraz nieistniejące już: Mierzewo, Police, Schybe oraz Mączyno.
Wraz z określeniem struktur parafialnych nastąpiło określenie rodzaju i wysokości opłat uiszczanych przez miejscową ludność na rzecz Kościoła. Najczęściej była to dziesięcina - czyli dziesiąta część zbiorów, oraz meszne, opłata w naturze lub pieniądzu składana przez wsie za odprawianie Mszy Świętych. Tak duża i bogata parafia (oprócz świadczeń na rzecz Kościoła, parafia w Poniecu była właścicielem min. Wsi Police oraz ogrodów i ziemi uprawnej w okolicy miasta) powodowała, że tutejszymi proboszczami zostawały najczęściej bardzo wpływowe osoby.
Wiek XV przyniósł dalszą rozbudowę o czym świadczy zachowana umowa z 1462 roku na budowę fundamentów. Dobudowano wówczas drugą część kościoła: od chrzcielnicy do chóru. Późnogotycki kościół parafialny różnił się więc mocno od dzisiejszej świątyni. Miał formę trójnawowej bazyliki przy czym nawy boczne sięgały połowy wysokości nawy głównej.
Wyposażenie wnętrza było już wówczas bogate o czym świadczy choćby informacja o istnieniu ośmiu ołtarzy. Swoją pomyślność kościół zawdzięczał w głównej mierze hojnym darczyńcom, wśród których byli znani mieszczanie ponieccy - Łukasz i Walenty Trestka oraz szlachcice: Jan i Bartłomiej Drzewieccy, Stanisław Rydzyński. Z dokumentów archiwalnych wynika, że kościół otrzymywał również ziemię. W roku 1513 mieszczanin Michał Janassek ofiarował kościołowi parafialnemu ogród.
W ramach ciekawostek należy również dodać, że według zapisków historycznych średniowieczny Poniec posiadał dwa kościoły. Pierwszy murowany (znajdujący się w miejscu obecnej Fary) oraz drugi - drewniany (posiadający własne wyposażenie oraz duchownych) p.w. Ducha Świętego, św. Andrzeja oraz św. Barbary, który znajdował się przy szpitalu poza murami miasta, za bramą wrocławską (mniej więcej u zbiegu dzisiejszych ulic Krobskiej i Bojanowskiej). Fundatorem tego kościoła wraz z szpitalem było ponieckie bractwo ubogich. Świątynia wraz z probostwem została poświęcona w 1446 roku przez biskupa Andrzeja Bnińskiego.
WPŁYWY REFORMACJI
Szesnastowieczna Europa była kontynentem na którym niepodzielnie panowała religia katolicka, a Papiestwo było największą potęgą, zarówno pod względem militarnym jak i politycznym, ówczesnego świata. Jednak państwo kościelne we Włoszech nie potrafiło zapobiec największemu rozłamowi w dziejach Kościoła Katolickiego. Przyczyną narodzenia się ruchu reformacyjnego było ogólne niezadowolenia społeczeństwa z postępowania władz kościelnych. Rozprężenie i osłabienie organizacyjne w Kościele Katolickim oraz ewidentne nadużycia, jakich dopuszczało się duchowieństwo (zwłaszcza handel odpustami, sprzedaż stanowisk kościelnych czy łamanie celibatu) spowodowały, że ludność zaczęła tracić zaufanie do duchownych i odchodzić z Kościoła.Za początek reformacji uważa się wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku w Wittenberdze, kiedy to publicznie oskarżył dostojników kościelnych o nadużycia, zwłaszcza w kwestii sprzedaży odpustów. Od tego momentu na terenia całej Europy zaczęły powstawać nowe wyznania, bazujące na religii katolickiej, które później nazwano kościołami protestanckimi.
Również parafia poniecka nie ustrzegła się przed wpływami ruchu reformacyjnego. Przyczyny były takie same. Dominowała niechęć do świadczenia ciężarów na rzecz Kościoła. Raził również niski poziom wykształcenia duchowieństwa oraz zaniedbywanie przez nich obowiązków. Na poparcie tych słów można przytoczyć pewien fakt z dziejów Ponieca. W połowie XVI wieku, poniecki magistrat oskarżył tutejszego proboszcza, Jana Łęckiego, kanonika poznańskiego, o zagarnięcie znacznej sumy pieniędzy. Miał on rzekomo przywłaszczyć sobie kwoty pieniężne uzyskane ze sprzedaży domu oraz osady Police (należących do majątku parafialnego) oraz pieniędzy przeznaczonych na remont tutejszej świątyni. Zarzucano mu również zaniedbywanie nabożeństw, zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu. Nie wiadomo jak zakończyła się ta sprawa, ale już sam akt oskarżenia pod adresem kapłana burzył jego wiarygodność i szacunek w oczach wiernych.
Po dekrecie wydanym w 1547 roku przez króla czeskiego Ferdynanda I, nakazujący wydalenie z granic jego państwa wszystkich protestantów, liczna grupa Braci Czeskich osiadła na terenia parafii ponieckiej. Ówczesny dziedzic Ponieca, Maciej Chełmski, przeszedł na ich wyznanie i oddał im w użytkowanie tutejszą świątynię.
Na naszym terenie wpływy wyznań protestanckich były jednak bardzo nietrwałe, gdyż już w 1598 roku nowi właściciele miasta, Andrzej Roszkowski z żoną Anną Rydzyńską, zwrócił kościół katolikom. Gmina Braci Czeskich osiadła wówczas w Waszkowie i tam w 1609 roku wznieśli swoją świątynię. Jednak podczas "potopu szwedzkiego" wraz ze swoim pastorem musieli opuścić to miejsce i schronili się na terenia Śląska. Nowi właściciele Waszkowa, niemiecka rodzina Unrugów, wprowadziła w świątyni msze według obrządku luterańskiego. Taki stan rzeczy zachował się aż do upadku Rzeczypospolitej.
Zapoczątkowany na soborze Trydenckim (1545-1563) ruch kontrreformacyjny przyczynił się do zahamowania rozłamu w Kościele Katolickim, i choć nie doprowadził do likwidacji powstałych odłamów, o jednak skutecznie ograniczył ich dalszy rozwój. Dzięki soborowi przeprowadzono tak potrzebna Kościołowi reformy wewnętrzne (jak ujednolicenie i sprecyzowanie zasad liturgii przez wprowadzenie Mszału Rzymskiego oraz brewiarza, czy tłumaczenie Biblii na języki narodowe) które na ponad 400 lat określiły kształt i organizację Kościoła Katolickiego.
Stulecie XVII przyniosło dalszą rozbudowę. W 1618 roku dobudowano drugą kaplicę, dzięki czemu kościół nabrał kształtu krzyża. Odrestaurowano również kaplicę Najświętszej Maryi Panny. Wzrosła liczba ołtarzy, których w 1667 było 8 a w 1778 aż 14. przejawem ożywionego życia religijnego tamtych czasów jest istnienie przy kościele licznych bractw: różańcowego (od 1603), literackiego (od 1614), szkaplerznego (od 1614), modlących się za umarłych (od 1659) oraz bractwa ubogich Chrystusa Pana oraz Św. Anny. Wspólnoty takie były owocem nurtu kontrreformacyjnego, sprawiały że wierni angażowali się w działalność parafii oraz czuli się z nią bardziej związani.
OKRES ROZBIORÓW ORAZ WSPÓŁCZESNOŚĆ
Chyba najznamienitszą i najbardziej znaną postacią związaną z poniecką parafią był ks. Jan Respądek. Warto więc zatrzymać się przy tym kapłanie.Ksiądz Jan Respądek objął parafię poniecką w 1854 roku. Były to trudne czasy dla narodu polskiego. Pruski zaborca starał się doprowadzić do wynarodowienia Polaków narzucając im swój język, kulturę i prawo. Dlatego właśnie Kościół Katolicki był instytucją, która chyba najwytrwalej i najlepiej jednoczyła całe społeczeństwo i podtrzymywała w nim wolę oporu. Dla parafian ponieckich, ks. Respądek był nie tylko światłym kapłanem, ale również niepodważalnym autorytetem i wzorem patrioty. Słynął z pięknych kazań, w których otwarcie i stanowczo stawał w obronie praw narodowych Polaków. Dwukrotnie był wybierany na posła do Sejmu Pruskiego, gdzie występował w obronie niezależności Kościoła Katolickiego oraz potępiał władze pruskie dążące do wynarodowienia Polaków.
Należy pamiętać że koniec XIX wieku to kulminacyjny okres "kulturkampfu", czyli walki z Kościołem Katolickim. Władze pruskie nadzorowały działalność duchowieństwa. Od ich zgody zależało np. obsadzanie probostw oraz wikariatów, a od księży wymagano przysięgi na wierność państwu. Jednak duchowieństwo popierane przez społeczeństwo odmawiało respektowania tych zarządzeń, co wiązało się z reakcją władz wobec "opornych" kapłanów.
Oprócz działalności politycznej, ks. Respądek bardzo dużą aktywność przejawiał również w działalności społecznej. To właśnie on zainicjował i w dużej mierze sfinansował budowę szpitala w Poniecu. Szpital, początkowo na 20 łóżek, wraz z przylegającą kaplicą został oddany do użytku w 1888 roku. Również nieustępliwej postawie ks. Respądka zawdzięczamy sprowadzenie do Ponieca sióstr ze zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a`Paulo. Pierwsze siostry przybyły tutaj w 1894 roku przejmując administrację szpitala oraz opiekę nad chorymi.
W XVIII wieku kościół padł pastwą pożaru. Zniszczeniu uległy dach, sklepienia i fasada zachodnia. W wyniku odbudowy przybrał inna formę architektoniczną. Z inicjatywy i fundacji wielkiego koronnego Maksymiliana Mielżyńskiego przekształcono świątynię w duchu klasycyzmu zgrywając późnogotyckie mury z nowym jakościowo kształtem architektonicznym i wystrojem. Kościół przybrał formę budowli jednonawowej. W 1786 roku dobudowano wyniosłą, czteroboczną wieżę zwieńczoną hełmem, ponadto usunięto boczne kaplice i przebudowano wnętrze w duchu klasycyzmu.
Czarnym okresem w historii naszej parafii była II wojna światowa. Wtedy to hitlerowcy zamknęli świątynię a ponieckich kapłanów (jak większość duchowieństwa) osadzono w obozach. Splądrowane zostało również całe wyposażenie świątyni.
Kościół został ponownie oddany do użytku publicznego po zakończeniu działań wojennych, a pierwszą Mszę Świętą odprawiono w Niedzielę Palmową w 1945 roku.
Forma architektoniczna nadana świątyni u schyłku XVIII wieku przetrwała w zasadzie w stanie niezmienionym do dnia dzisiejszego. Prace podejmowane przy świątyni od tej pory polegały przede wszystkim na przywracaniu jej świetności. Z ważniejszych można wymienić: odnowienie w 1948 roku po dewastacji dokonanej przez hitlerowców, gruntowną restaurację wnętrza w 1972 roku, renowację elewacji wieży w latach osiemdziesiątych i dokonany w 1998 roku remont dachu.